Madrid, verleden en heden

juni 2023

Madrid. Hoofdstad van Spanje. De stad waar de Belgische en Nederlandse ambassades gevestigd zijn. Die bovenaan het lijstje van beste uitgaanssteden ter wereld staat. Waar je de meest beroemde kunstwerken van het land kunt bezichtigen. En dat terwijl het tot een paar eeuwen geleden een simpel boerendorp was. Een fascinerende stad die uitnodigt een duik in de geschiedenis te nemen en te genieten van wat er anno nu allemaal te zien en te doen is.

Tekst: Maria Kupers. Foto’s: Florian Wede, Maria Kupers
Met dank aan: Alvaro Llorente, David Serrano Oñate, Daniel Fernández Nieto, Jacinto Serrano Vela, Rogelio Duran Gómez.

Langzaam rijdt de AVE station Atocha binnen. Via de Metro app heb ik de rest van het traject naar mijn persoonlijke paleisje in Madrid al uitgezocht en een half uur later sla ik de balkondeuren open. De aankomst van Isabel I de Castilla in Madrid verliep ietwat anders. Nadat zij en haar echtgenoot Fernando II de Aragon de strijd om de troon hadden gewonnen, gingen ze van stad tot stad om zich aan de bewoners te laten zien. Toen ze in 1474 Madrid binnenreden zou Isabel hebben geroepen dat het er enorm stonk. Niet vreemd want het was de tijd waarin je moest oppassen als iemand ‘agua va’ riep. Dan werd er vanuit het raam een po geleegd. Ook vuilnis werd gewoon op straat gegooid, het was dus een vieze bende totdat het regende en alles naar de rivier Manzanares spoelde.

Isabel besloot dat de inwoners al hun afval naar een stortplaats buiten de stad moesten brengen. Maar daarbij had ze niet gerekend op de protesten van de gildes. De ambachtslieden die schermen van zeildoek maakten deden namelijk tot die tijd heel goede zaken. Iedereen die het zich kon veroorloven kocht zo’n scherm om te voorkomen dat ze bedolven werden door poep en pies van de verdiepingen boven hen. De vakbond Los Cinco Gremios, met een kantoor in de wijk Las Letras, oefende zoveel druk uit dat de koningin haar besluit terugdraaide. Nog eeuwenlang gooiden de inwoners hun afval op straat.

Lange geschiedenis
Door alle adellijke pracht en praal in en rondom het centrum zou je bijna vergeten dat de stad in 860 door de Moren is gesticht met als naam Mayrit ‘bron van water’. Overigens wordt er in Madrid überhaupt niet veel aandacht besteed aan dit deel van de geschiedenis. De verhalen lijken pas te beginnen als het koningshuis zich in 1561 definitief in de stad vestigde.

De bevolking van de stad groeit explosief en om iedereen onderdak te bieden besloot koning Felipe II in 1561 dat huiseigenaren verplicht verdiepingen van hun huis ter beschikking moesten stellen aan nieuwe inwoners, ze mochten slechts één verdieping gebruiken om zelf te wonen. Een huis van twee verdiepingen waar op de begane grond dieren werden gehouden was de uitzondering op deze wet.

En met die uitzondering in het hoofd bedachten mensen oplossingen. In de wijk La Latina is een goed voorbeeld te vinden van de vindingrijkheid van de Madrileños. Daar staan zogenaamde ‘Casa a la Malicia’. Huizen met aan de straatkant keurig twee verdiepingen maar het midden heeft gewoon vier verdiepingen. Dat is goed te zien zodra je de hoek om gaat. Als er controles waren, verzamelde men in rap tempo alle dieren uit de wijk en werden die op de benedenverdieping gestald.

Stadsmuren, rondwegen en katten
De stad was te klein geworden dus besloot men de oude stadsmuren te slopen en nieuwe wijken aan te leggen, nog steeds duidelijk te herkennen aan de brede en rechte straten. In eerste instantie wilde niemand daar wonen, tegenwoordig is het bezit van een appartement in bijvoorbeeld de wijk Salamanca de droom van vele Madrileños.
Als je wilt weten waar die stadsmuren lagen kun je een blik werpen op de wegenkaart van Madrid.

Grof gezegd is het zo dat alle huidige rondwegen vroeger de stadsbegrenzing vormden. In de wijk La Latina kun je in de Calle Cava Baja in de diverse panden nog de resten van de, inmiddels beschermde, stadsmuren zien. Aan de gevechten tussen de Moren en Christenen hebben de Madrileños hun bijnaam Gatos (katten) te danken. In hun pogingen de stad te veroveren klommen de soldaten tegen de stadsmuren op, snel en behendig als katten.

Rommelige koningshuizen
Net als de rest van Europa heeft ook Spanje een bijna niet te volgen geschiedenis op het gebied van koningshuizen. Van kind-koningen tot mentaal ongeschikte staatshoofden. En van onvruchtbare koninginnen tot gewelddadige strijd tussen de verschillende Spaanse koningshuizen. En om het nog ingewikkelder te maken, heette koning Felipe of koning Fernando in het buitenland koning Carlos (de zoveelste). En natuurlijk werden er overal politieke en internationale verstandshuwelijken tussen de Europese koningshuizen gesloten. Sinds de zestiende eeuw woonde het Spaanse Koninklijke Huis in het gebied Los Austrias, omringd door de adellijke families.

Deze zone in de stad heeft haar naam te danken aan de Habsburgers, die uit Oostenrijk kwamen en tussen 1516 en 1700 de Spaanse kroon in handen hadden. Zij gingen voor hun eigen pracht en praal en gaven niet zoveel om de burgers. Er waren toen al familiebanden met de Borbones, Felipe V kwam uit die familie en werd de opvolger van Carlos II omdat er geen Habsburgse erfgenaam was. De Borbones hadden een andere visie op het koningschap. Zij begonnen met de aanleg van infrastructuur in de stad zodat bewoners een beter leven kregen.

Een paleis voor elk doel
Natuurlijk hadden de Moren al een kasteel gebouwd in hun Mayrit. Toen zij uit de stad verdreven waren maakten de Spanjaarden er hun eigen verdedigingskasteel van, het Alcazar de Madrid. Dat werd echter in 1734 vrijwel volledig door brand verwoest. Koning Felipe V moest dus wel een nieuw paleis bouwen. Hij wilde het grootste paleis van Europa hebben en dat is met 135.000 m2 (3.400 kamers) wel gelukt.

Eén koninklijk paleis was natuurlijk niet genoeg. In de omliggende parken werden door de diverse koningen nog meer paleizen gebouwd. In de Campo del Moro bijvoorbeeld staat de Casa de las Damas waar koningin Maria Cristina haar vriendinnen, en waarschijnlijk ook wel eens een minnaar, ontmoette. Koning Alfonso XIII had zijn eigen Chalet del Rey om zich in zijn vrije tijd te vermaken. Maar ook het park El Retiro en de Casa de Campo was exclusief voor het gebruik van de leden van het koninklijk huis.

Ten tonele
Als je niet tot de adel behoorde moest je natuurlijk keihard werken in ruil voor een hongerloontje of wat te eten. De rijken van Madrid hadden het beter voor elkaar. Ze besteedden hun dagen vooral aan hun eigen vermaak. Dat bestond voornamelijk uit het zich laten kleden in de meest moderne outfits en dan flaneren. De Paseo del Prado was ook toen al geliefd voor een wandeling en ’s avonds ging men naar de stierengevechten, de opera of het theater.

Vanaf de zeventiende eeuw wordt het theater steeds belangrijker in het dagelijkse leven van de Madrilenen. Niet alleen de adel maar ook het gewone volk hield wel van een avondje vermaak. Er was overigens niet altijd veel aandacht voor wat er op het podium gebeurde. Het was niet ongebruikelijk dat er hier en daar een vechtpartijtje was en sowieso was het theater een goede plek om te lonken naar mensen van het andere geslacht. In alle wijken was wel een theater of ‘corral de comedias’ te vinden en in de zomer waren er geïmproviseerde voorstellingen in de open lucht. Ook vandaag de dag is er een uitgebreid aanbod aan toneel en musicals in de diverse bekende en minder bekende theaters van de stad.

MADRID 2023

De meest bekende toeristische plekken vind je zelf wel op internet, ESpecial geeft je wat meer ‘inside’ informatie om nét even wat anders te zien en te doen.

Barrio de las Letras
Het woord zegt het al: de wijk van de letteren. In deze vijfhonderd jaar oude wijk hebben de belangrijkste schrijvers van Spanje gewoond. Namen die, behalve Cervantes natuurlijk, over het algemeen bij Belgen en Nederlanders niet zo bekend zijn. En waar schrijvers zijn is natuurlijk ook andere kunst te vinden. Eeuwen geleden werden hier al toneelstukken opgevoerd in de Corrales de la Comedia en het nog steeds bestaande Teatro Español en Teatro de la Comedia.

De wijk ligt in de buurt van de Puerta del Sol en het gebouw van de Tweede Kamer (Las Cortes). Als je daarvoor staat, let dan even op de twee standbeelden bij de ingang. Er is in het recente verleden dagenlang gediscussieerd of een ontbrekend lichaamsdeel van één van de leeuwen alsnog toegevoegd moest worden. Aangezien de uitdrukking ‘tener huevos’ betekent dat je moed hebt, werden er veel grappen gemaakt over het verschil tussen de linker en rechter stier.

Tussen de keien van de smalle straten liggen goudkleurige plakkaten met citaten van bekende schrijvers. Er zijn kroegjes waar in het verleden bekende schrijvers en intellectuelen bij elkaar kwamen om over alle details van het leven te discussiëren. Kleine winkeltjes en prachtige ijzeren balkons voorzien van bloemen en planten maken het tot een gezellig gebied. Interessant detail: op sommige gevels zie je een bordje ‘asegurada de incendios’ (verzekerd tegen brand) en een nummer. In vroeger tijden rukte de brandweer alleen uit als het huis verzekerd was.

Behalve dat je in de meeste straatjes wel een kroegje kunt vinden, is de beste plek voor een drankje de Plaza de Santa Ana. Midden tussen de terrasjes staat het standbeeld van de schrijver Federico García Lorca, bij sommigen misschien bekend vanwege het feit dat deze homoseksuele dichter tijdens de burgeroorlog bij Granada werd geëxecuteerd en zijn exacte graf nog nooit gevonden is.

Los Austrias
In en rondom het centrum van Madrid staan tientallen prachtige oude panden, keurig opgeknapt en zeer fotogeniek. Natuurlijk moet je wel even het Palacio Real bekijken. Als je er op woensdag om 12 uur bent, of als er toevallig net hoog bezoek is, kun je de wisseling van de wacht zien. Maar als je wilt weten hoe de adel vanaf de zestiende eeuw woonde moet je de kleine straatjes in. Vanaf de Plaza de la Villa simpelweg op je gevoel wat rondlopen. Weg van de drukte en hier en daar een binnentuin bekijken en genieten van de rust zo vlak bij de toeristische locaties.

La Latina
De wijk La Latina is vooral bekend vanwege de Rastro (rommelmarkt) op zondag. Daar hebben toeristen inmiddels de overhand en zijn dus ook zakkenrollers actief. De Madrileños die van leuke koopjes houden gaan nooit naar de centrale straten vol met kraampjes die allerlei soorten goedkope souvenirs verkopen, maar juist naar het omliggende gebied. Daar vind je de bazaars met nep én echt antiek. Een hele straat, Calle de San Cayetano die in de volksmond de Calle de los Pintores wordt genoemd, waar je voor een leuke prijs een mooi en uniek kunstwerk kunt kopen.

La Latina is ook een favoriet uitgaansgebied, in de Calle Cava Baja zitten heel veel bars, restaurants en dansgelegenheden.

El Retiro
Als de Madrileños behoefte hebben aan wat frisse lucht gaan ze naar het park El Retiro. Tijdens een wandeling door het park zie je overal op de grasveldjes groepjes mensen die bijvoorbeeld een verjaardag vieren, spelletjes doen, met hun rug tegen een boom op hun laptop zitten te werken en stelletjes die uitgebreid aan het zoenen zijn. In het enorme park (125 hectare) zijn diverse grasveldjes, een meer met roeiboten, standbeelden, botanische tuinen en exposities te bezichtigen. Als je niet zelf je picknick meeneemt kun je terecht bij één van de restaurantjes en bars in het park.

De officiële naam is El Parque del Buen Retiro en werd tussen 1630 en 1650 aangelegd. Koning Felipe IV wilde er een Spaanse versie van de tuinen van Versailles maken. Het moest een plek zijn waar het koningshuis zich in alle rust kon terugtrekken. In de eeuwen die erop volgden drukte iedere koning zijn stempel op het park, door nieuwe tuinen of gebouwen aan te laten leggen of door het hele park simpelweg te verwaarlozen. Tijdens de Franse overheersing werd het zelfs als militair basiskamp gebruikt. Sinds 1868 is de gemeente de eigenaar van El Retiro en is het park open voor publiek.
In de namiddag en in de weekenden is het er altijd druk. Een vrij plekje vinden om lekker in de schaduw op het gras te liggen is dan wat lastiger. En als je er dan toch bent, wandel ook even door de omliggende straten om te genieten van de statige panden die daar staan.

Casa del Campo
Vlakbij het centrum van de stad ligt verrassend genoeg een stuk platteland: de Casa del Campo. Een enorm gebied van 1535 hectare dat het Palacio Real met El Prado, het vroegere jachtgebied van de koningen, verbindt. Vandaag de dag is het een favoriet gebied om te sporten, er zijn diverse wandel- en fietsroutes in het gebied. Ook hier weer een groot meer, waar je een roeiboot kunt huren. Rondom dat meer liggen diverse hippe restaurantjes en bars. Net als het park El Retiro wordt dit park door de Madrilenen gebruikt om met vrienden en familie een dagje buiten door te brengen.

De Casa del Campo is ook de locatie van het attractiepark, een dierentuin en de kabelbaan. Omdat het iets meer buiten de stad ligt kun je er makkelijk met de auto komen, maar ook de metro heeft diverse stations rondom het gebied.

Zonsondergang bij Templo de Debod
Je verwacht het niet, maar vlakbij de Plaza de España staat een Egyptische tempel, de Templo de Debod. Het werd door de Egyptische regering geschonken omdat het bij de aanleg van de dam van Aswan in de Nijl, onder water dreigde te verdwijnen. Het gebouw zelf is niet heel spectaculair, maar het is wel de plek waar vele Madrileños, ook nu weer gewapend met een picknick, naartoe gaan als de zon onder gaat. Vanaf daar heb je een prachtig uitzicht op het Palacio Real en de Casa del Campo.

Madrid uitgaansstad
Waar je ook bent in de stad, als je om je heen kijkt zie je een keur aan bars en restaurants. Voor elk wat wils. In de buitenwijken kun je nog voor drie euro ontbijten maar in de drukkere gebieden liggen de prijzen hoger.

Eten en drinken kun je overal, maar je vindt nergens in Spanje zo’n uitgebreid aanbod aan musicals, concerten en theatervoorstellingen als in Madrid. Het wemelt er dan ook van de theaters. En dan zijn er natuurlijk nog de diverse festivals. Absoluut de moeite waard om voordat je je treinticket en hotel boekt even te kijken wat er te doen is in de stad.

Stadsgids
Je ziet ze in alle steden: groepjes toeristen die slaafs een gids volgen. En je denkt ‘daar wil ik niet bij horen’. Dat dachten wij ook altijd, maar sinds enkele jaren zoeken we altijd contact met een lokale gids voor een rondleiding. Simpelweg omdat je dan de beste en leukste informatie krijgt. We kiezen altijd voor een gepersonaliseerde rondleiding en bij voorkeur van een historicus. Free tours zijn voor ons geen optie. We willen kwaliteit en vinden dat het geld daadwerkelijk in de stad waar we zijn blijft en niet naar grote bedrijven gaat. Een groot deel van de informatie in deze reportage kregen we van Alvaro Llorente (allorente84@hotmail.es), historicus, gecertificeerd gids en auteur.

Praktische info
Sinds juni kun je kiezen tussen drie hogesnelheidstreinen van Málaga naar Madrid:
https://www.trenes.com

Uitgaan
https://www.esmadrid.com/agenda-teatro-madrid
https://www.musicalesmadrid.net
https://www.timeout.es/madrid/es